პარკინსონის დაავადება

პროგრესირებადი დაავადება, რომელიც ძირითადად ხანდაზმულებში გვხვდება. დაავადების მიზეზია შავ სუბსტანციაში დოფამინერგული (ნეირომედიატორ დოფამინის წარმომქმნელი) უჯრედების დაღუპვით. სიმპტომები – აკინეზია, ტრემორი, რიგიდულობა და პოსტურალური არამდგრადობა. რიგიდულობას საფუძვლად უდევს კუნთური ტონუსის მკვეთრი მატება. გაძლიერებულია გაშლის ტონური რეფლექსები, რის გამოც, კიდურები გამაგრებულია გაშლის მდგომარეობაში. ტრემორი, იგივე კანკალი, თავდაპირველად მხოლოდ ხელებზე ვლინდება, შემდეგ კი გაძლიერებულ ფონზე სხეულის სხვა ნაწილებზეც მოქმედებს. პარკინსონიზმის ტრემორი მოსვენების მდგომარეობაშიც ვლინდება. აკინეზიის დროს, რთულდება მოძრაობის დაწყება ან დასრულება, თითქმის შეუძლებელია ორიგ სხვადასხვა მძრაობის ერთდროულად შესრულება, ირღვევა მეტყველებაც. უნებლიე მოძრაობების კონტროლზე პასუხისმგებელია თავის ტვინის ქერქის შუა წილი, საიდანაც იმპულსები მიემართება კიდურებში, ამ კავშირებში ინფორმაციის გადაცემას უზრუნველყოფს ნეიროტრანსმიტერი აცეტილქოლინი. უნებლიე მოძრაობების კონტროლს ექსტრაპირამიდული სისტემა ახდენს, რომელიც წყვეტს უნებლიე მოძრაობას, კონტროლირებად მოძრაობებში კი ჩართულია პირამიდული სისტემა. ორივე მათგანი აერთიანებს ბაზალური განგლიების სტრუქტურებს, რომლებიც მოთავსებულია მოგრძო ტვინის გარეთ. მოძრაობის კონტროლში მნიშვნელოვან შემაფერხებელ როლს თამაშობს დოფამინი, როცა აცეტილქოლინი ამაგზნებლის როლშია. თავისთავად, დოფამინერგული ნეირონების დეგენერაცია ამ პროცესის დარღვევასა და დისბალანნს იწვევს.

თავიდან დაავადების შედეგად მკვდარი ნეირონების კომპენსაცია სხვა ნეირონების ხარჯზე მიმდინარეობს, თუმცა ვინაიდან დაავადება პროგრესული ხასიათისაა, დაღუპული ნეირონების რაოდენობა დროსთან ერთად იზრდება და ჯანსაღი უბნები ვეღარ ახერხებს თავდაცვას. ამრიგად, ტვინის მოძრაობით აქტივობაში ჩართული უბნები – ბაზალური განგლია, ქერქი და თალამუსი ვეღარ ახერხებს შეთანხმებულ მოქმედებას და მოძრაობაც უკონტროლო ხდება.
პარკინსონის მკურნალობა ხშირად მოიცავს ნეიროტრანსმიტერების დარღვეული ბალანსის აღდგენას, მიმართავენ როგორც დოფამინის მატებას, ისეაცეტილქოლინის შემცირებას. პაციენტების აუტოფსიის შედეგად, შავ სუბსტანციაში აღმოაჩიენს ცილოვანი გროვები, რომლებსაც ლევის სხეულები ეწოდება. აღსანიშნავია, რომ ეს მსგავსი წარმონაქმნები დამახასიათებელია ალცჰაიმერის დაავადებისთვისაც.
დაავადების მსვლელობისას გამოყოფენ ორ უჯრედშიდა პროცესს – ცილების სივრცითი სტრუქტურული ჩამოყალიბება და ელიმინაცია. ცილის სინთეზის დასრულების შემდეგ, ცილოვან მოლეკულები იღებს კომპაქტური მესამეული სტრუქტურის მქონე გლობულის ფორმას სპეციალური მოლეკულების – შაპერონების მეშვეობით. შაპერონები ცილებია, რომელთა ფუნქციაა სხვა ცილების სწორი მესამეული ან მეოთხეული სტრუქტურის აღდგენა და ცილოვანი კომპლექსების წარმოქმნა/დისოაციაცია. შაპერონების მოქმედების მექანიზმი არის ის, რომ არაკოვალენტურად უკავშირდება ცილებს და მათ ხსნის ATP–ის ჰიდროლიზით წარმოქმნილი ენერგიის ხარჯზე. თუ ცილა დაკარგავს თავის კონფიგურაციას, პირველადი სტრუქტურის აღდგენა შაპერონული სისტემით მიმდინარეობს. თუ შაპერონები ვერ იმუშავებს, მაშინ საქმეში ერთვება უბიქვიტინ–პროტეასომული სისტემა. თავიდან არასწორი კონფორმაციის ცილებს, ცილა პარკინის მეშვეობით უკავშირდება მცირე ზომის ცილა უბიქვიტინი, ანუ მიმდინარეობს უბიქვიტინირება. პირველ უბიქვიტინირებულ მოლეკულას უკავშირდება მეორე, მეორეს მესამე და ა.შ. საბოლოოდ წარმოიქმნება ჯაჭვი, რომელიც პროტეასომების სიგნალია, რის შედეგადაც იწყება ცილის დაშლა ამინომჟავებად, რომლებსაც უჯრედი შემდეგში იყენებს. პარკინსონის დაავადების შემთხვევაში პროტეასომული სისტემა არ მუშაობს, რომელიც ნორმალ მდგომარეობაში მოქმედებს მანამდე, სანამ არასწორი კონფორმაციის ცილები უჯრედს ზიანს მიაყენებენ. ამრიგად, პარკინსონის დაავდების დროს, შაპერონები ცილების გასწორებას ვერ ახდენს და პროტეასომებიც ვერ შლის, რის გამოც არასწორი კონფორმაციის ცილები ნეირონებში გროვდება და უჯრედის დაღუპვას იწვევს. დადგინდა, რომ ასეთი ანომალიის გამომწვევია მუტაციები ორ გენში, რომლებიც აკოდირებს ცილა სინუკლეინსა და პარკინს. სინუკლეინური მუტანტური ცილა იძენს ისეთ სივრცის კონფორმაციას, რომლის დროსა პროტეასომა მას ვერ შლის. მუტანტურ პარკინს კი არ შეუძლია უბიქვიტინი დასაშლელ ცილებს დაუკავშიროს, სწორედ ამიტომ ვერ ხდება პროტეასომული სისტემებით ანომალური ცილების გაუვნებელყოფა. ასევე ცილა პარკინი არეგულირებს ფერმენტ მონოამინოოქსიდაზას გამომუშავებას, ეს ფერმენტი კი ხელს უწყობს დოფამინის დაშლას. ცილა პარკინის მაკოდირებელი გენი PARK2, ზრდის მონოამინოოქსიდაზას აქტივობას და დოფამინის დეფიციტს. ფერმენტის კონცენტრაციის მატებას თან სდევს ჟანგვითი სტრესი და უჯრედები იღუპება.